Firmin Asma
Tijdschrift Klinische Psychologie, 51(1), 36-45
Een fantasme, als psychoanalytisch begrip, is een min of meer bewuste voorstelling die
de persoonlijkheid structureert en die tevoorschijn komt onder andere in dromen, versprekingen,
symptomen, creatief werk, een affectieve keuze of een beroepskeuze. Tijdens
de psychoanalytische kuur tracht de analyticus fantasmen op te sporen, te analyseren en
door te werken in de overdracht.
Volgens Laplanche en Pontalis (1973) gaat het bij een fantasme om een scenario, meestal
visueel van aard, dat samengebald kan worden in één zin of in een scène waarbij de persoon
zelf steeds aanwezig is, zelfs als het gaat om oerfantasmen. En steeds is het zo dat
er niet een object gerepresenteerd wordt, maar een subject. Het is een visuele sequentie
waarvan het subject deel uitmaakt en waarin het verschillende rollen kan spelen. Het fantasme
is tevens een vervulling van een wens waarbij het verlangen verschillende defensieve
operaties kan ondergaan, zoals het zich keren tegen de persoon zelf, omkering in
het tegengestelde, ontkenning en projectie. Zo plaatste een van mijn patiënten zich in zijn
verbeelding op een scène in een slipje dat eerder een meisjesslip dan een mannenslip leek.
Zo gekleed vertoont hij zich aan een groep jonge zwarte mannen, die opgewonden worden
terwijl ze naar hem kijken. Hij plaatst zich op de scène als een exhibitionist en plaatst de
zwarte mannen in de positie van voyeurs. Voyeurisme en exhibitionisme gaan hier samen.
Oerfantasmen zijn typische fantasmatische structuren die het intra-uteriene leven, de
oerscène, de castratie en de seductie betreffen (Laplanche & Pontalis, 1973). Het fantasme
van de seductie of de verleiding verwijst naar het begin van en het ontluiken van de seksualiteit.
In het fantasme van de fallus komt het ontstaan van het verschil in de geslachten
aan bod; het al of niet hebben van de fallus. In de oerscène wordt het ontstaan van het
subject verbeeld. Persoonlijk denk ik dat het fantasme van de castratie niet bestaat, omdat
het onbewuste geen negatie kent. Maar het fantasme van de fallus is bij het jonge kind al
aanwezig, waarbij de fallus toegedicht wordt aan iedere persoon, zowel aan meisjes als aan
jongens en zowel aan vrouwen als aan mannen.