De bijzondere dynamiek van aanhoudende lichamelijke klachten (ALK) bij kindermishandeling: een gevalstudie

Inleiding

De laatste jaren groeit de bewustwording van het voorkomen van aanhoudende lichamelijke klachten (ALK) bij kinderen en jongeren (Jungmann et al., 2022). Hoewel exacte cijfers over de prevalentie van ALK bij kinderen en jongeren moeilijk te verkrijgen zijn omwille van het gebrek aan eenduidige clusters van mogelijke klachten, de grote heterogeniteit in de studies (bijvoorbeeld andere onderzoekspopulatie en/of uitkomstmaten) en onderrapportage van klachten of symptomen, wijzen internationale cijfers op een stijgende trend, met een prevalentie schommelend tussen 16,9% en 54,7% (Högberg et al., 2022; Ottová-Jordan et al., 2015; Potrebny et al., 2017). Er is een grote verscheidenheid aan termen om symptomen te beschrijven die verband houden met ALK, zoals psychosomatische klachten, somatisch onvoldoende verklaarde lichamelijke klachten (SOLK), somatische symptoomstoornis (DSM-5) en lichamelijke noodstoornis (ICD-11). In deze bijdrage gebruiken we de term ‘aanhoudende lichamelijke klachten’ (ALK), die volgens de meest recente definitie (Netwerk Aanhoudende Lichamelijke Klachten [NALK], 2022) wordt omschreven als: lichamelijke klachten of symptomen die het functioneren beperken of een significante lijdensdruk veroorzaken en die minstens enkele weken aanhouden. Het kan hierbij zowel gaan om klachten in de context van een adequaat behandelde ziekte als om klachten in de afwezigheid van ziekte. Bij de term ‘psychosomatische klachten’ ligt de focus veeleer op de ontoereikende medische verklaring voor de klachten. In al deze conceptualiseringen ligt evenwel besloten dat ‘lichaam’ en ‘geest’ onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn (Papazian, 2022). Vaak gerapporteerde symptomen van ALK bij kinderen en adolescenten zijn onder meer: buikpijn, hoofdpijn, rugpijn, borstpijn, (chronische) vermoeidheid, duizeligheid, misselijkheid, flauwvallen, musculoskeletale klachten, pijn in armen, benen en gewrichten, 277 De bijzondere dynamiek van aanhoudende lichamelijke klachten aandoeningen van het maagdarmstelsel, en verlies van eetlust. Hoewel deze symptomen kunnen variëren in duur, ernst en het al dan niet samen voorkomen ervan, zorgen zij alle voor aanhoudende pijn of ongemak. Dit kan soms leiden tot verminderde schoolprestaties, absenteïsme of schooluitval, mogelijk met sociale isolatie en depressieve gevoelens als gevolg. Bovendien blijken ALK en het daaraan gerelateerd verminderd dagelijks functioneren voorspellers voor het ontwikkelen van gezondheidsproblemen en gezondheidszorggebruik als volwassene (Saunders et al., 2020; Van Dyk et al., 2022). Hoewel ALK veel voorkomt binnen de populatie van schoolgaande kinderen (Genizi et al., 2013), wordt deze groep beschouwd als moeilijk te behandelen en krijgt ze vaker te maken met zogeheten ‘mismanagement’. Omdat een medische diagnose voor ALK veelal ontbreekt, leggen kinderen en jongeren doorgaans een langdurig parcours af binnen de gezondheidszorg. De afwezigheid van een duidelijke diagnose en adequate behandelopties gaan vaak gepaard met frustraties, zowel bij artsen als bij kinderen en jongeren. Bovendien blijkt dat artsen zich vaak oncomfortabel voelen bij het introduceren van mogelijke psychologische verklaringen en het doorverwijzen naar de geestelijke gezondheidszorg. Dit zorgt evenwel voor barrières en een verminderde toegang tot effectieve psychosociale interventies voor kinderen en jongeren. Nochtans ondersteunt wetenschappelijk onderzoek steeds meer het gebruik van het biopsychosociaal model voor het assessment en de behandeling van ALK. Reeds in 1988 hanteerden wetenschappers, waaronder de kinderendocrinoloog Chrousos (Chrousos et al., 1988), het stresssysteem als kader voor het analyseren van neurobiologische mechanismen die betrokken zijn bij de reactie van het lichaam op fysieke en emotionele stress (Kuhlman et al., 2018; Wade et al., 2022). Onderzoek wijst in toenemende mate op de rol van stress en omgevingsinvloeden, waaronder contextuele en gezinsfactoren, als onderliggende mechanismen in de ontwikkeling van ALK (Gauntlett-Gilbert et al., 2022). Zo blijkt ALK bij kinderen en adolescenten onder meer gelinkt te kunnen worden aan negatieve, stresserende gebeurtenissen in de kindertijd, waaronder vroegtijdige blootstelling aan stress in de ouder-kindrelatie, ouderlijk conflict, fysieke en psychische mishandeling en verwaarlozing, en seksueel misbruik (Bonvanie et al., 2015; Van Gils et al., 2014). Empirisch onderzoek dat mogelijke beïnvloedende mechanismen blootlegt in de relatie tussen ALK en negatieve gebeurtenissen in de kindertijd is evenwel schaars (Kitselaar et al., 2021). In deze bijdrage presenteren we een casus van een kind dat met ALK wordt aangemeld en waarbij tijdens psychotherapiesessies onthullingen rond kindermishandeling naar boven komen. Onze hypohese is dat ALK belangrijke non-verbale ‘functionele signalen’ kunnen zijn in het kader van onthullingen van kinderen over kindermishandeling.